केंजळगड किल्ला (किल्ले) - ४२६९ फूट उंचीचा सातारा जिल्ह्यातील महाबळेश्वर डोंगररांगेतील केंजळगड किल्ला [Kenjalgad Fort].
अमोघ सौंदर्याने नटलेला केंजळगड किल्ला हा ट्रेकीगसाठी आकर्षक ठिकाण आहे
केंजळगड किल्ला (किल्ले)
(Kenjalgad Fort) ४२६९ फूट उंचीचा केंजळगड किल्ला गिरीदुर्ग प्रकारातील आहे. सातारा जिल्ह्यातील महाबळेश्वर डोंगररांगेतील केंजळगड किल्ला ट्रेकर्स च्या दृष्टीने मध्यम समजला जातो. तब्बल सव्वाचार हजार फूटा उंचीवर हा रांगडा किल्ला वाई आणि रायरेश्वर दरम्यानच्या महादेव डोंगररांगांच्या एक उत्तुंग नाकाडावर उभारलेला आहे. रोहिड्याची डोंगररांग उतरताना नैऋत्य दिशेला लांबवर एका भल्या मोठ्या पहाडाच्या डोक्यावर गांधी टोपीच्या आकाराचा केंजळगड किल्ला अधूनमधून दर्शन देत असतो. केळंजा व मोहनगगड ही केंजळगडाचीच उपनावे आहेत.
Extremely Beautiful Kenjalgad Fort is an attractive place for New and Professional trekker.
केंजळगड किल्ल्याचा इतिहास
बाराव्या शतकात भोजराजाने केंजळगडाची निर्मिती केली. सन १६४८ मध्ये हा किल्ला अदिलशहाच्या आधिपत्याखाली आला. सन १६७४ मध्ये शिवरायांचा मुक्काम चिपळूण शहरात पडला. वाई आणि आजुबाजूच्या परिसरातील सर्व किल्ले शिवरायांच्या ताब्यात आले होते. मात्र केंजळगड अजून त्यांच्या ताब्यात आला नव्हता म्हणून शिवाजी महाराजांनी केंजळगड घेण्यासाठी आपल्या मराठी फौजा पाठवल्या.
 |
| केंजळगड किल्ला (किल्ले) |
गंगाजी विश्वसराव किरदत हा किल्ल्याचा किल्लेदार होता, त्याने मराठ्यांना चोख प्रत्युत्तर दिले. पण मराठ्यांकडून तो मारला गेला आणि २४ एप्रिल १६७४ मध्ये किल्ला मराठ्यांनी जिंकला. पुढे १७०१ मध्ये हा गड औरंगजेबाकडे गेला मात्र लगेच एक वर्षाने म्हणजे १७०२ मध्ये परत केंजळगड मराठ्यांच्या ताब्यात आला. २६ मार्च १८१८ साली ब्रिटिश अधिकारी जनरल प्लिटझर याने दुर्गाचा ताबा घेतला.
केंजळगड किल्ल्यावर पहाण्यासारखी ठिकाणे
कोर्ल्याहून सुमारे दोन तासांच्या आल्हाददायी निसर्गभ्रमणानंतर आपण केंजळगडाच्या खांद्यावर जाऊन पोहचतो. माचीवर पूर्वेकडच्या अंगाला सपाटीवर पाच, सात खोपटांची वस्ती आहे. तिला ओव्हरी म्हणतात. मागे केंजळचा भाला मोठा खडक उभा असतो. या काळ्या पहाडाच्या माथ्यावर मजबूत झाडी व गवताचे रान माजलेले दिसते. येथे मार्गदर्शक नसेल तर झाडीत उगाच भटकत बसावे लागते. म्हणून मार्गदर्शकाच्या सहाय्याने झाडीतून जाणाऱ्या वाटेने वर चढू लागले की आपण गडावर पोहचतो. माथ्यालगतच या गडाचे वैशिष्ट्य आपल्या निदर्शनास येते, ते म्हणजे एवढ्या उंचीवर उभ्या कातळात कोरून काढलेल्या पायऱ्या.
ज्या किल्ल्याच्या पायऱ्या फार श्रम करून अवघड जागी खडकात कोरून काढल्या आहेत अश्या मोजक्या किल्ल्यांपैकी केंजळगड अग्रभागी आहे. डोंगर शिखरावरील कातळात पूर्ण लांबीच्या ५५ उंच उंच पायऱ्या आहेत. रायरेश्वरहून येतांना काळ्या कातळभिंतीपाशी येऊन पोहोचलो की, उजव्या हातास वळसा घालून गेले की, पंधरा वीस मिनिटांत आपण त्या कातळ पायऱ्यांपाशी येऊन पोहचतो. पायऱ्यांच्या खाली थोडे पुढे एक गुहा लागते. या घेत काळ्या रंगाचे कोली मोठ्या संख्येने आढळतात. या गुहेच्या जरा पुढे पाण्याचे एक छोटे टाके लागते. यातील पाणी पिण्यासाठी योग्य आहे. पायऱ्यांच्या सुरवतीला दोन्ही बाजूला देवड्यांचे अवशेष आहेत. पायऱ्या संपता संपता येथे पूर्वी दरवाजा होता हे सांगणारं जोते फक्त दिसते.
किल्ल्यावरील गोड पाण्याचे तळे
माथा गाठल्यावर तटाजवळ एक प्रशस्त खोदलेले तळे आहे. या तळ्याचे पाणी मोठे मधुर आहे. गडाचा घेर हा लंबवर्तुळाकार आणि छोटाच आहे. चारही बाजूंनी उभे ताशीव कातळ कडे आहेत. काही ठिकाणी मजबूत अशी तटबंदी आहे. गडाच्या एका अंगास वाई प्रांताच्या दिशेस थोडी फार तटबंदी आढळते. एक पडझड झालेला बुरूजही आहे. एक सुकलेले टाके तसेच काही इमारतींचे भग्नावशेषाही आढळतात. येथेच वरच्या अंगास एक चुन्याचा घाणा आहे. पुढे एकचांगली मजबूत अशी इमारत आढळते. साधारण कोठारासाराखी तिची रचना आहे. काही कागदपत्रांच्या उल्लेखानुसार हे दारूचे कोठार असावे. येथून पुढे रायरेश्वराच्या दिशेने ओसाड माळ आहे.
कोठारापासून दुसऱ्या दिशेने चालत गेले असता आणखी एक चुन्याचा घाणा आढळतो. दोन चुन्याचे घाणे असणे म्हणजे गडावर मोठ्या प्रमाणावर बांधकाम झालेले असले पाहिजे असे समजते; पण गडमाथ्यावर सर्व बाजुला असलेल्या छातीपर्यंत वाढलेल्या गवतामुळे ही बांधकामे शोधणे कठीण होऊन बसते. या दुसऱ्या चुन्याच्या घाण्यापुढे काही अंतरावर एका जुन्या मंदिराचे अवशेष आहेत छप्पर नसलेल्या या देवळात केंजाई देवीची मूर्ती आहे. इथल्या रांगड्या निसर्गाला साजेश्या रांगड्या देवतांच्या इतरही कही मुरत्या आसपास आहेत. केंजळगडाची ही डोंगरांग माथ्याकडे हिरवाईने नटलेली दिसते. पावसाळ्या नंतर नजीकच्या काळात आल्यास सारी धरणी हिरव्यागवताने आच्छादलेली असते. अशा अमोघ सौंदर्याने नटलेला केंजळगड हा ट्रेकीगसाठी आकर्षक ठिकाण ठरतो.
केंजळगड गडावर जाण्याच्या वाटा
सद्यःस्थितीला गडावर जाण्यासाठी दोन वाटा अस्तित्वात आहेत.
रायरेश्वरमार्गे
रायरेश्वराच्या देवळाकडे पाठ करून उजवीकडील शेताच्या बांधावरून टेकडीखाली उतरले की समोर केंजळगडाचा घेरा, बालेकिल्ला आणि रायरेश्वराला जोडणारी डोंगररांग स्पष्ट दिसते. आणखी दहा मिनिटे चालल्यावर पठार संपते. तेथून खाली उतरायला एक लोखंडी शिडी आहे. शिडीने खालच्या धारेवर उतरावे. उजवीकडे खाली खावली गाव दिसते. समोर केंजळगडाच्या पाठीमागे असलेले धोम धरणातील पाणी आणि त्याच्याच पलीकडे असलेला कमळगडाचा माथा आपल्याला खुणावत असतो. त्याच वाटेने दीड-एक तास चालत राहिले की केंजळगडाच्या उभ्या कातळभिंतीशी येऊन पोहचतो.
कोर्लेमार्गे
भोरहून सकाळी साडेसात वाजता कोर्ले या गावी एस.टी. बस येते. तासाभरात बस कोर्ल्याला पोहचते. तेथून पश्चिमेला केंजळचा मार्ग जातो तर उत्तरेला रायरेश्वराचे पठार दिसते. भोरहून आंबवड्याला दिवसातून दहा बसेस येतात. आंबवड्याला उतरूनही कोर्ल्याला पायी (साधारण ६ कि.मी.) जाता येते. चिखलवडे, टिटेघरकडे येणाऱ्या एस.टी. नेही कोर्ले गाठता येते. कोर्ल्याहून गडावर दोन तासात पोहचता येते.
वाईमार्गे
गडावर येण्यासाठी आणखी एकमार्ग आहे. वाईहून खावली गावी यावे. खावली गावी जेथे एस.टी. थांबते. तेथून थोडे पुढे ५-१० मिनिटे चालल्यावर उजवीकडे गडावर जाणारा रस्ता दिसतो. अर्धा गड चढून गेल्यावर थोडी वस्ती लागते. येथपर्यंतचा रस्ता ही एक कच्ची सडक आहे. येथून पुढे पायवाटेने अर्धा-एक तासात आपण गडावर येतो. गडाच्या कातळाजवळ आल्यावर आपण डोंगरसोंडेवरुन येणाऱ्या वाटेवर येतो.
गडावर राहण्याची सोय नाही. तंबू ठोकून राहता येऊ शकते पण गडावर वारा प्रचंड असतो. दुसरी सोय म्हणजे ओव्हरीची वस्ती. जेमतेम पाच-सात घरांची ही आदिवासी वस्ती असली तरी तेथील केंजळाई देवळात दहा-बारा जणांची रहाण्याची सोय होऊ शकते. जेवणाची सोय आपणच करावी. गडावरील तळ्याचे पाणी पिण्यासाठी वापरता येऊ शकते. कातळ पायऱ्यांच्या खाली थोडे पुढे एक गुहा लागते. या गुहेच्या जरा पुढे पाण्याचे एक छोटे टाके लागते. यातील पाणी पिण्यासाठी उपयुक्त आहे.
गडावर जाण्यासाठी रायरेश्वर रस्ता ते केंजळगड ३ तास लागतात.
अभिप्राय