नैवेद्य म्हणजे काय? - मराठी लेख (गणेश भुसारी)

नैवेद्य म्हणजे काय (मराठी लेख) - नैवेद्य म्हणजे देवाला निवेदनीय असे जे द्रव्य किंवा खाद्य म्हणजे नैवेद्य होय.

नैवेद्य म्हणजे काय? तर...

नैवेद्य म्हणजे काय?

आपल्याकडे देव आणि सणांनुसार नैवेद्य असतात.

महाराष्ट्रात सध्या आपल्या लाडक्या गणपती बाप्पाच्या आगमनाची जय्यत तयारी चालू आहे, तसेच लाडक्या गौराईचंही आगमन होणार आहे. अशावेळी घराघरांत उत्साहाचं वातावरण आहे. गौरी-गणपतीला खुश करण्यासाठी वेगवेगळ्या प्रकाराचे नैवेद्य दाखवले जातात.

नैवेद्य म्हणजे काय तर देवाचे खाद्य. देवाला नैवेद्य अर्पण करण्याच्या अनेक पद्धती आपल्या ग्रंथांत दिल्या आहेत. त्यानुसार भाविक आपआपल्या प्रथेनुसार देवी - देवतांना नैवद्य अर्पण करीत असतात. वैदिक काळापासून चालत आलेली ही परंपरा आज देखील जोपासली जाते.

पण नैवेद्य म्हणजे काय? तर,

देवाला निवेदनीय असे जे द्रव्य किंवा खाद्य म्हणजे नैवेद्य होय.

म्हणजे देवाला अर्पण करता येण्यासारखी, त्याला देता येण्यासारखी खाद्य वस्तू, खाद्य पदार्थ म्हणजे नैवेद्य असे आपण म्हणू या. ‘तंत्रसार’ या ग्रंथात नैवेद्य हा पाच प्रकारचा असे म्हटले आहे की, “नैवेदनैय” असेल ते प्रशस्त आणि पवित्र असावे. ते भक्षणाला योग्य असावे आणि पाच प्रकारचे असावे. त्यालाच ‘नैवेद्य’ म्हणतात.

भक्ष्य - गिळता येण्यासारखे
भोज्य - चावून खाता येईल असे
लेह्य - चाटता येईल असे
पेय - पिता येईल असे
आणि चुष्य - चोखता येईल असे

...असे ते पाच प्रकार आहेत. देव नैवेद्य (खाद्य) प्रत्यक्ष कधी सेवन करत नाही. पण त्यातला काही भाग गंध, रस आणि सत्व या रूपाने आस्वाद घेऊन देव तृप्त होतो अशी लोकांची श्रद्धा आहे.

पंचामृत

आधी नैवेद्य म्हणून दाखवलेला पदार्थ नंतर प्रसाद होऊन आपल्या हातात येतो. या प्रसादाचं पहिलं रूप म्हणजे ‘पंचामृत’. हिंदू संस्कृतीत मूर्तीला ‘पंचामृती स्नान’ घातलं जातं. या स्नानाचं पाणी तीर्थ म्हणून प्राशन करण्याची प्रथा आहे. अशाप्रकारे ते प्रसादाशी जोडलं असल्यामुळे ‘तीर्थप्रसाद’ असा शब्द तयार झाला आहे. पंचामृतामध्ये दूध, दही, तूप, साखर आणि मध असे पाच पदार्थ असतात.

आपल्याकडे देव आणि सणांनुसार नैवेद्य असतात. म्हणजे श्रावणात पुरणावरणाचा नैवेद्य झाल्याशिवाय गृहिणीला चैन पडत नाही. गणपतीत नैवेद्याला मोदक हवाच, मग तो उकडीचा असेल, तळलेला असेल किंवा दुकानात मिळणारा खव्याचा असेल. पण तेच गौरीजेवणाचा नैवेद्य वेगळा. त्यात तर जातींनुसार वैविध्य आहे, प्रादेशिक वैविध्य आहे. काही जातींमध्ये गौरीला मटणाचा नैवेद्य असतो आणि तिला काय नैवेद्य दाखवला आहे, तो गणपतीने बघू नये म्हणून त्या दिवसापुरता गौरीगणपतीमध्ये चक्क पडदा लावलेला असतो.

गणपती विसर्जन

गणपती विसर्जनाच्या वेळी त्याचा निरोप घेताना काही ठिकाणी दहीभाताचा नैवेद्य असतो. गोकुळाष्टमीला केला जाणारा गोपाळकाला हा चविष्ट प्रकार म्हणजे कृष्णजन्माचा नैवेद्य दाखवून दिला जाणारा प्रसादच. तर रामजन्माचा नैवेद्य दाखवून प्रसाद म्हणून दिल्या जाणाऱ्या सुंठवड्याची चव नंतरही बराच वेळ जिभेवर रेंगाळत राहते.

हनुमान हा ब्रह्मचारी देव. त्यामुळे त्याच्या जन्मावेळी फार सोपस्कार नसतात. टरबुजासारख्या फळाचा नैवेद्य त्याला सहज चालतो. नागपंचमीला नागोबाला लाह्या, हळदीच्या पानात लपेटलेल्या पातोळ्या, पानगे. कोजागिरीला आटीव दूध, गुढीला श्रीखंड, हे नैवेद्य आरोग्य रक्षण करणारेच होते. नारळीपौर्णिमेला नारळीभात ठरलेलाच. नारळावरूनच ओळखली जाणारी ही पौर्णिमा.

वेगवेगळ्या नैवेद्यांमध्ये चविष्ट आणि पुन:पुन्हा मागून खावासा वाटणारा नैवेद्य चैत्रगौरीचा. कैरीची डाळ आणि थंडगार पन्ह्याचा. हरभऱ्याची डाळ भिजवून भरडसर वाटून तिच्यात किसलेली कैरी, कोथिंबीर, हिरवी मिरची, मीठ किंचित चवीपुरती साखर घालून खमंग फोडणी दिली की झाली कैरीची डाळ तयार. कुणी तिला आंबेडाळही म्हणतं.

प्रसाद म्हणून...

प्रसाद म्हणून नेहमी देवळांमध्ये एखादा साखरफुटाणा, खोबऱ्याचे काप, बत्तासा, चुरमुरे, साळीच्या लाह्या, पेढ्यांचा चुरा असे विविध प्रकार असतातच. तर शिखांच्या गुरूद्वारात तर प्रसाद म्हणून लंगर म्हणजे अत्यंत उत्तम असं जेवणच असतं. बरेच गिर्यारोहक उत्तराखंडमध्ये व्हॅली ऑफ फ्लॉवर्सचा ट्रेक करायला जातात. तिथून पुढे समुद्रसपाटीपासून १५ हजार फूट उंचीवर हेमकुंड हे शिखांचं धर्मस्थळ आहे. सतत कमालीची थंडी असलेल्या हेमकुंडला गुरूद्वारामध्ये प्रसाद म्हणून खाता नव्हे तर पिता येईल अशी पातळ गरमगरम मुगाची खिचडी आणि अप्रतिम चहा मिळतो. त्या थंडीत हे दोन पदार्थ स्वर्गसुखाचीच जाणीव करून देतात.

नैवेद्य देवाला दाखवताना पुढील मंत्र म्हटले जातात. त्या मंत्रामध्ये विज्ञान भरलं असल्याने सेवन केल्या जाणाऱ्या प्रसादातही विज्ञान अंतर्भूत आहे असं म्हणावं लागेल.

प्राणाय नम:।
अपानाय नम: ।
व्यानाय नम: ।
उदानाय नम: ।
समानाय नम: ।
ब्रह्मणे नम: ।

ऑक्सिजन, कार्बन डायऑक्साइड, नायट्रोजन, पाण्याची वाफ या चार वायूंच्या एकत्र योग्य प्रमाणाच्या ज्ञानाला नमस्कार असा त्या मंत्रांचा अर्थ आहे. हे वैदिक ज्ञान ५ ते ७ हजार वर्षांपूर्वीचं असून ते ऋषी-मुनींना ज्ञात होतं.

देवाला नैवेद्य दाखवणे हा पूर्ण भक्तीयोग असला तरी त्यात विज्ञान योग सुद्धा आहे. वेगवेगळ्या ऋतुमधे येणारे वेगवेगळे सण, आणि या निमित्ताने होणारे नैवेद्य (खाद्य) हे जणु काही आरोग्याचे बूस्टर डोसच आहे. दरवर्षी नियमाने घ्यायचे आणि आरोग्य सांभाळायचे!

नैवेद्य म्हणजे काय? (मराठी लेख) संबंधी महत्त्वाचे दुवे:

मराठी संस्कृती संबंधी इतर लेखन वाचा:

अभिप्राय

तुमची टिप्पणी आमच्यासाठी महत्त्वाची आहे!
तुमचा अभिप्राय / टिप्पणी ही आम्ही कसे कार्य करतो? त्यातील सुधारणांसाठी आणि आम्ही सातत्याने उच्च-गुणवत्तेची सेवा प्रदान करतोय की नाही हे समजून घेण्यासाठी आमच्यासाठी महत्वाची आहे.