Loading ...
/* Dont copy */

नागपूर जिल्हा (महाराष्ट्र)

नागपूर जिल्हा - [Detailed Information and Photos of Nagpur District] नागपूर जिल्ह्याबद्दल संपुर्ण माहिती आणि छायाचित्रे.

नागपूर जिल्हा | Nagpur District

नागपूरच्या रामटेक ठिकाणावर रामाने काही काळ वास्तव्य केले होते


नागपूर जिल्हा

नाग नदीच्याकाठी असलेल्या या शहरास नदीच्या नावावरून ‘नागपूर’ असे नाव पडले

गोंड राजा बख्त बुलंदशाह याने हे शहर वसविले. नाग नदीच्याकाठी असलेल्या या शहरास नदीच्या नावावरून ‘नागपूर’ असे नाव पडले. शहराच्या नावावरून हा जिल्ह्याही ‘नागपुर जिल्हा’ म्हणून ओळखला जाऊ लागला. मराठा राजवटीत हे शहर नागपूरकर भोसल्यांच्या राजधानीचे शहर बनले. भोसल्यांच्या राजवटीत शहराचा व जिल्ह्याचा विकास घडून आला. १८१७ मधील सीताबर्डीच्या युद्धात भोसल्यांचा पराभव करून इंग्रजांनी आपले वर्चस्व प्रस्थापित केले.

१८५३ मध्ये भोसले घराण्याचा ऱ्हास झाल्यावर येथे ब्रिटिशांचा प्रत्यक्ष अंमल सुरू झाला. ब्रिटिश काळात मध्य प्रांत व वऱ्हाड यांची राजधानी नागपूर येथेच होती. स्वातंत्र्यनंतर हे शहर तत्कालीन मध्य प्रदेश राज्याच्या राजधानीचे शहर बनले. १९५६ मध्ये भाषावार प्रांतरचनेनंतर हा जिल्हा तत्कालीन द्वैभाषिक मुंबई शहर राज्यात समाविष्ट केला गेला. १ मे १९६० रोजी महाराष्ट्र राज्य अस्तित्वात आल्यानंतर हा जिल्हा महाराष्ट्र राज्याचा एक भाग बनला. नागपूर करारानुसार नागपूरला महाराष्ट्र राज्याच्या उपराजधानीचा दर्जा मिळाला.

प्रभू रामचंद्राच्या व महाकवी कालिदासाच्या वास्तव्याने हा जिल्हा पुनीत झाला आहे. नागपूरपासून ४८ कि.मी. अंतरावर रामटेक हे ठिकाण आहे. येथे रामाने काही काळ वास्तव्य केले होते, अशी कथा आहे. महाकवी कालिदासाने आपले ‘मेघदूत’ हे काव्य येथेच लिहिले, असे म्हटले जाते. येथेच महाकवी कालिदासाचे स्मारक उभारण्यात आले आहे. संस्कृत भाषेच्या प्रचार-प्रसारार्थ रामटेक येथेच ‘कवी कुलगुरू कालिदास विद्यापीठ’ साकार होत आहे.

मुख्य ठिकाण: नागपूर
तालुके: चौदा
क्षेत्रफळ: ९,८९२ चौ. कि. मी.
लोकसंख्या: ३२,८७,१३९


नागपूर जिल्ह्याचे भौगोलिक स्थान


राज्याच्या पूर्व भागातील जिल्हा. पूर्वेस भंडारा जिल्हा, दक्षिणेस चंद्रपूर जिल्हा, नैऋत्येस व पश्चिमेस वर्धा जिल्हा, वायव्येस अमरावती जिल्हा आणि उत्तरेस मध्य प्रदेश राज्य असे स्थान नागपूर जिल्ह्यास लाभले आहे. छिंदवाडा व सिवनी हे नागपूर जिल्ह्याचे मध्य प्रदेशातील शेजारी होत.

नागपूर जिल्ह्यातील तालुके

नागपूर जिल्ह्यात एकूण १४ तालुके आहेत
  1. नागपूर शहर
  2. नागपूर ग्रामीण
  3. कामठी
  4. हिंगणा
  5. काटील
  6. नरखेड
  7. सावनेर
  8. कळमेश्वर
  9. रामटेक
  10. पारशिवनी
  11. मौदा
  12. उमरेड
  13. भिवापूर
  14. कुही

नागपूर जिल्ह्याची प्राकृतिक रचना


मध्य व पूर्वेकडील मैदानी प्रदेश, उत्तरेकडील डोंगराळ प्रदेश व पश्चिमेकडील डोंगराळ प्रदेश अशी जिल्ह्याची सर्वसाधारण प्राकृतिक रचना आहे.

कन्हान व तिच्या उपनद्या मध्य व पूर्वेकडील मैदानी प्रदेशातून वाहतात. यानद्यांनी हा सखल मैदानी प्रदेश सुपीक बनविला आहे. मौदा, कामठी, कुही, उमरेड व भिवापूर हे तालुके या विभागात मोडतात. सातपुड्याच्या डोंगररांगांनी जिल्ह्याचा उत्तरेकडील प्रदेश डोंगराळ बनलेला आहे. पारशिवनी व रामटेक तालुक्यांचा बहुतेक भाग या प्रदेशात समाविष्ट होतो. पश्चिमेकडील डोंगराळ प्रदेशात अनेक लहान-मोठ्या टेकड्या आहेत. काटोल, हिंगणा व नरखेड या तालुक्यांचा बहुतांश भाग या प्रदेशात मोडतो.

नागपूर जिल्ह्याचे हवामान


नागपूर जिल्ह्याचे हवामान विषम व कोरडे आहे. उन्हाळ्यात येथील हवामान उष्ण व कोरडे असते, तर हिवाळ्यात ते थंड व कोरडे असते. भारतातील उच्च तापमानाची नोंद होणाऱ्या ठिकाणांपैकी नागपूर हे एक आहे. जिल्ह्यातील उन्हाळा अतिशय कडक असतो. मे महिन्यात जिल्ह्यातील सर्वोच्च तापमानाची नोंद होते. या महिन्यात सरासरी कमाल तापमान ४३° से. इतके असते. अनेक वेळा दिवसाचे कमाल तापमान ४७.५° से. च्याही पुढे जाते. उन्हाळा जितका कडक असतो. तितकाच येथील हिवाळा कडाक्याच्या थंडीचा असतो. जानेवारी महिन्यात किमान तापमान ५° से. च्याही खाली जाते. समुद्रकिनाऱ्यापासून दूर असलेल्या या जिल्ह्यातील दैनिक व वार्षिक या दोन्ही तापमान कक्षांत खूपच तफावत आढळते.

नागपूर जिल्ह्यात नैऋत्य मोसमी वाऱ्यांमुळे पाऊस पडतो. साधारणतः जूनच्या मध्यास पावसास सुरुवात होते. जूनच्या मध्यापासून सप्टेंबर अखेरपर्यंतचा कालावधी पावसाळा म्हणून गणला जातो. पावसाळ्याच्या या कालखंडात हवा काहीशी दमट असते. जिल्ह्यात वार्षिक सरासरी ११६ सें. मी. हून अधिक पाऊस पडतो. सामान्यतः हे पर्जन्यमान बरे म्हणावे लागते. तथापि, जिल्ह्यातील पावसाचे वितरण समान नाही. जिल्ह्याच्या पूर्व भागात पावसाचे प्रमाण अधिक असते. तर पश्चिमेकडे ते कमी कमी होत जाते.

डॉ. सी. एच. हनुंतराव समितीच्या शिफारशीनुसार केंद्र शासनाने जिल्ह्यातील ‘कुही’ हा तालुका अवर्षणप्रवण म्हणून निश्चित केला असून १९९४-९५ पासून या तालुक्यात अवर्षणप्रवण क्षेत्रविकास कार्यक्रम राबविला जात आहे.

नागपूर जिल्ह्याची माती / मृदा


कापसाची काळी रेगूर मृदा; मध्यम खोलीची काळी मृदा; वाळूमिश्रित करड्या रंगाची खरडी मृदा; तांबडी वाळू व दगड-गोटे मिश्रित बरडी मृदा यांसारखी विविध प्रकारची मृदा जिल्ह्यात आढळते. जिल्ह्यातील बहुतांश भागात कमी खोलीची व फिकट तपकिरी रंगाची मोरांड मृदा आढळून येते.

वर्धेच्या खोऱ्यात व कामठीच्या मैदानात मध्यम खोलीची काळी मृदा आढळते. जिल्ह्याच्या बहुतांश भागात आढळणारी मोरांड मृदा ज्वारीच्या पिकास पोषक ठरते. जिल्ह्याच्या पूर्व भागात रामटेक तालुका, सूर नदीचे खोरे व परिसर खरडी मृदा आढळते. या मृदेत भाताचे पीक उत्तम होते. काटोल तालुक्यात बरडी मृदेचे प्रमाण अधिक आहे.

नागपूर जिल्ह्यातील वने


नागपूर जिल्ह्यातील जवळजवळ तीस टक्के क्षेत्र वनांखाली आहे. जिल्ह्यातील वनांचे मुख्यत्वे दोन विभाग पाडता येतात. पहिल्या विभागात पेंच नदीच्या पूर्व व पश्चिम भागातील सातपुड्याच्या पायथ्याकडील वनांचा समावेश होतो. या विभागातील वने दाट आहेत. सावनेर व रामटेक या तालुक्यातील दाट वने या विभागात मोडतात. काटोलपासून उमरेडपर्यंत पसरलेली वने दुसऱ्या विभागात समाविष्ट होतात. तुलनात्मकदृष्ट्या ही वने कमी दाट आहेत. कुही, हिंगणा व भिवापूर याही तालुक्यांमध्ये कमी-अधिक प्रमाणात वने आढळतात. काटोल व उमरेड या तालुक्यांत गवताची कुरणेही मोठ्या प्रमाणावर आढळून येतात.

येथील वनांमध्ये साग, ऐन, सालई, शिसव, खैर, भावडा, बोर, बाभूळ, मोह, टेंभुर्णी यांसारखे वृक्ष आढळतात. जिल्ह्यात संत्र्याचे उत्पादन मोठ्या प्रमाणावर होते. या संत्र्यांच्या पॅकिंगसाठी खोकी तयार करण्याकरिता सालईचे लाकूड उपयुक्त ठरते. रामटेक, सावनेर, हिंगणा, कुही आदी तालुक्यात उत्तम दर्जाचे सागाचे लाकूड मिळते. रेंग, चारोळी, लाख, डिंक व मध ही येथील प्रमुख वनोत्पादने होत. टेंभुर्णीची पाने विड्या बनविण्यासाठी वापरली जातात.

येथील वनांमध्ये तरस, वाघ, बिबट्या, गवा, अस्वल, हरीण, ससा यांसारखे प्राणी तसेच मोर, रानकोंबडा, साकोत्री यांसारखे पक्षी आढळतात.

पेंच येथे अडीचशे चौरस किलोमीटरहून अधिक क्षेत्रावर अभयारण्य पसरलेले असून सेमिनरी हिल (नागपूर) येथील वनोद्यानही पाहाण्याजोगे आहे.

नागपूर जिल्ह्यातील नद्या


कन्हान ही जिल्ह्यातील प्रमुख नदी. मध्य प्रदेश राज्यातून जिल्ह्यात प्रवेशणाऱ्या या नदीचा जिल्ह्यातील प्रवास पश्चिमेकडून पूर्वेकडे किंबहूना काहीसा वायव्येकडून आग्नेयेकडे असा होतो. जिल्ह्याच्या पूर्वेकडील सीमावर्ती भागात ती वैनगंगेस मिळते. सांड, पेंच, कोलार व नाग या तिच्या प्रमुख उपनद्या होत.

जिल्ह्याच्या ईशान्य भागात उत्तर-दक्षिण अशी वाहणारी पेंच नदीही मध्य प्रदेश राज्यातून जिल्ह्यात प्रवेशते. कामठीजवळ ही नदी कन्हान नदीस मिळते. पेंच नदीला आपल्या उदरात सामावून घेण्यापूर्वीच कोलार नदीसही कन्हान आपल्या पोटात घालते. भिवकुंड टेकडीजवळ नाग नदी कन्हानला येऊन मिळते. पुढे सांड नदीही कन्हानमध्ये विलीन होते.

कोल्हार. पेंच , चंद्रभागा, सांड व नाग आदी नद्यांना पोटात घालून वाहाणारा कन्हानचा विस्तृत प्रवाह पुढे भंडारा जिल्ह्यात गोंडपिंपरी येथे वैनगंगेस मिळतो.

वर्धा नदी जिल्ह्याच्या व नरखेड तालुक्याच्या वायव्य सीमेवरून वाहाते. जांब व कार या वर्धेच्या जिल्ह्यातील प्रमुख उपनद्या होत. जांब नदीचा जिल्ह्यातील बहुतांशा प्रवास काटोल व नरखेड तालुक्यांमधून होतो. ही नदी जलालखेडाजवळ वर्धेला मिळते. काटोल हे ठिकाण जांब नदीकाठी आहे. वर्धा व नागपूर या जिल्ह्याच्या सीमेवरून वाहाणारी कार नदी खारगडजवळ वर्धेस मिळते. वैनगंगा नदी जिल्ह्याच्या पूर्व सीमेवरून वाहाते. आपल्या प्रवासात काही काळपर्यंत ती नागपूर व भंडारा या जिल्ह्याच्या नैसर्गिक सीमेचे कार्य पार पाडते. वेणा नदी महादागड टेकड्यांमध्ये उगम पावते व दक्षिणेकडे वाहात जाऊनवर्धा जिल्ह्यात प्रवेशते.

नागपूर जिल्ह्यातील धरणे


पेंच प्रकल्पांतर्गत पेंच नदीवर पारशिवनी तालुक्यात धरण बांधण्यात आले आहे. हा जिल्ह्यातील मोठा प्रकल्प. पेंच प्रकल्प मध्य प्रदेश सरकारच्या सहकार्याने राबविला जात आहे. सूर नदीवर रामटेक येथे बांधण्यात आलेला रामसागर तलाव तसेच वेणा प्रकल्पांतर्गत नागपूर तालुक्यात व्याहाड येथे बांधण्यात आलेले धरण जलसिंचनाच्या दृष्टीने महत्त्वाचे आहेत. कान्हेळीपारा (तालुका हिंगणा); पांढराबोडी (कळमणी, तालुका उमरेड); मकरधोकडा (तालुका उमरेड); चंद्रभागा (तालुका काटोल); उमरीनाला (उमरी, तालुका सावनेर); केसरनाला (तेलकामठी, तालुका सावनेर); खेकरानाला (राजेवाडी, तालुका सावनेर); कोलरनदी (जुनेवाडी, तालुका सावनेर); मोरधान (लिंगा, तालुका सावनेर); जालनदी (तालुका काटोल) व हिरवीनाला (तालुका उमरेड) हे जिल्ह्यातील महत्त्वाचे मध्यम प्रकल्प होत.

नागपूर जिल्ह्यातील पिके


ज्वारी, गहू, तांदूळ, तुर, भुईमूग व तीळ ही जिल्ह्यातील महत्त्वाची अन्नधान्य पिके होत. ज्वारीचे पीक खरीप व रबी अशा दोन्ही हंगामात घेतले जाते. नरखेड, सावनेर, काटोल, कळमेश्वर व हिंगणा हे तालुके ज्वारीच्या उत्पादनाच्या दृष्टीने महत्त्वाचे आहेत. मौदा, कुही, भिवापूर, उमरेड व पारशिवनी हे तालुके तांदळाच्या किंवा धांन्याच्या उत्पादनाच्या दृष्टीने महत्त्वाचे आहेत. अलीकडील काळात सोयाबिनचे उत्पादनही जिल्ह्यात मोठ्या प्रमाणावर घेतले जात असून दिवसेंदिवस सोयाबिनखालील क्षेत्र वाढत आहे.


नागपूरची संत्री देशातच नव्हे तर देशाबाहेरही सर्वदूर सर्वत्र प्रसिद्ध आहेत. रघुजीराजे भोसले यांनी अठराव्या शतकास नागपूरमध्ये संत्र्यांचे उत्पादन घेण्यास सुरुवात केली. येथील हवामान व मृदा या पिकास अनुकूल असल्याने अल्पावधीतच संत्री व नागपूर हे समीकरण जमून गेले.

कापूस हे जिल्ह्यातील महत्त्वाचे व्यापारी पीक. हिंगणा, नागपूर, काटोल, नरखेड व कळमेश्वर या तालुक्यांमध्ये कापसाचे उत्पादन मोठ्या प्रमाणावर घेतले जाते. जिल्ह्यात बुटीबोरी येथे कापूस संकलन केंद्र आहे.

नागपूर जिल्हा संत्र्यांसाठी विशेष प्रसिद्ध असून संत्री हे जिल्ह्यातील प्रमुख बागायती पीक आहे. नरखेड, काटोल व कळमेश्वर या तालुक्यात संत्र्यांच्या बागा मोठ्या प्रमाणावर आहेत.

नागपूर जिल्ह्यातील खनिजे


खनिज संपत्तीचा विचार करता जिल्हा अतिशय समृद्ध आहे. उमरेड, सावनेर, सिलेवारा, कामठी, पाटणसावंगी व सावनेर परिसरात दगडी कोळशाच्या खाणी आहेत. सावनेर ते कन्हान या परिसरात दगडी कोळशाचे मुबलक साठे आढळून आले आहेत. नागपूरजवळ वोखारा येथेही दगडी कोळशाचे साठे असल्याचे निष्पन्न झाले आहे. उमरेड व परिसरात सापडणारा कोळसा उच्च प्रतीचा गणला जातो.

पोलाद तयार करण्यासाठी लोह-खनिजाबरोबरच मँगनीजचाही वापर केला जातो. कांद्री, मनसळ, रामडोंगरी, कोरगाव, गुमगाव, पारशिवनी व खापा या परिसरात मँगनीजचे विपुल साठे आहेत. सावनेर-रामटेक पट्टा मँगनीजच्या उत्पादनाच्या दृष्टीकोनातून विशेष महत्त्वाचा गणला जातो.

भिवापूर तालुक्यात भिवापूर परिसरात लोह-खनिज सापडते. या परिसरातील खडकात लोहाचा अंश सुमारे साठ टक्के इतक्या मोठ्या प्रमाणावर आहे.

सावनेर, पारशिवनी व रामटेक या तालुक्यात चुनखडकाचे साठे आहेत. कोद्रीजवळ पोटगवारी व देवळापार येथे सापडणारा चुनखडक उच्च प्रतीचा मानला जातो.

अभ्रक व टंगस्टन ही खनिजेही जिल्ह्यात अल्प प्रमाणात आढळून येतात. कन्हान नदीतील रेती/वाळू बांधकामासाठी उपयुक्त आहे.

नागपूर जिल्ह्यातील उद्योगधंदे


नागपूरजवळ खापाखेडा व कोराडी येथे औष्णिक विद्युतकेंद्रे आहेत. उमरेड येथे अणूउर्जा प्रकल्प उभा राहत आहे. कन्हान येथे फेरो-मँगनीज हा मिश्र धातू तयार करण्याचा कारखाना आहे. बुटीबोरी येथे मोठा खत प्रकल्प आहे. मौद्याजवळ बाबदेव येथे सहकारी तत्त्वावरील साखर कारखाना कार्यरत आहे.

नागपूर जिल्ह्यात नागपूर, सावनेर, काटोल, कोंडाळी, बेला व उमरेड या ठिकाणी जिनिंग-प्रेसिंगचे कारखाने आहेत. हातमाग-यंत्रमाग हा जिल्ह्यातील महत्त्वाचा लघुउद्योग आहे. हा उद्योग नागपूर, कामठी, सावनेर, खापा, भिवापूर, उमरेड व मौदा येथे एकवटलेला आहे. नागपूर, हिंगणा व कळमेश्वर येथे सूत गिरण्या असून नागपूर येथे कापड गिरण्या आहेत. कापड उद्योग हा नागपूरमधील अतिशय जुना व महत्त्वाचा उद्योग आहे.

नागपूरजवळ कन्हान येथे व काटोल तालुक्यात बाजारगाव येथे कागदगिरण्या आहेत.

नागपूर व परिसरात औषधे, प्लॅस्टिक, कागद व कागदी वस्तू, ट्रॅक्टरची जुळणी, रसायने, खेळणी, दूरचित्रवाणी संच, मोटारींचे सुटे भाग आदींचे कारखाने आहेत. नागपुरजवळ वाडी येथे संरक्षण साहित्य निर्मितीचा कारखाना आहे. उमरेड येथे मंगलोरी कौले तयार करण्याचा उद्योग चालतो. कामठी, नागपुर, खात व कोदामेंढी येथे विड्या वळण्याचा उद्योग चालतो. मौदा व उमरेड येथे धानाच्या गिरण्या (तांदूळ सडण्याच्या गिरण्या) आहेत.

नागपूर जिल्ह्यात हिंगणा, उप्पलवाडी, काटोल, कळमेश्वर व बुटीबोरी येथे औद्योगिक वसाहती आहेत. पूर्ण विकास झाल्यास बुटीबोरी येथील औद्योगिक वसाहत आशियातील सर्वांत मोठी औद्योगिक वसाहत ठरणे शक्य आहे.

नागपूर जिल्ह्यातील प्रमुख स्थळे


नागपूर: नाग नदीकाठी वसलेले हे शहर राज्याच्या उपराजधानीचे ठिकाण आहे. भारताच्या मध्यवर्ती स्थानी असलेले हे शहर एक महत्त्वाचे वाहतूक केंद्रही आहे. विधिमंडळाचे हिवाळी अधिवेशन महाराष्ट्राच्या या उपराजधानीतच भरते. हे शहर नागपूरकर भोसल्यांच्या राजधानीचे ठिकाण होते. येथे सीताबर्डीचा कारखाना पाहण्यासारखा आहे. नागपूरजवळ अंबाझरी येथे संरक्षण साहित्य निर्मितीचा कारखाना आहे. उच्च न्यायालयाचे खंडपीठ, नागपूर विद्यापीठाचे मुख्य ठिकाण, राष्ट्रीय पर्यावरण अभियांत्रिकी संशोधन संस्था, केंद्रीय कापूस संशोधन संस्था, महाराष्ट्र राज्य खाण महामंडळ, नॅशनल ब्युरो ऑफ सॉईल सर्व्हे अँड लँड यूज प्लॅनिंग यासारख्या संस्थांमुळे नागपूरचे महत्त्व वाढले आहे. येथील रमण विज्ञान केंद्र प्रसिद्धीस आलेले आहे.

एक औद्योगिक केंद्र म्हणूनही नागपूर विकसित होत असून नागपूरजवळ बुटीबोरी येथे आशियातील सर्वात मोठी औद्योगिक वसाहत उभी राहत आहे. नागपूर येथे अनेक कापड गिरण्या असून हातमाग उद्योगाचे केंद्र म्हणूनही नागपूर प्रसिद्ध आहे. नागपूरची संत्री फार पूर्वीपासूनच प्रसिद्ध आहेत.

कामठी: या शहराच्या जवळून कन्हाननदी वाहते. मुंबई-कलकत्ता लोहमार्गावरील हे ठिकाण कामठी तालुक्याचे मुख्य ठिकाण आहे. दगडी कोळशाच्या खाणीसाठी कामठी विशेष प्रसिद्ध आहे. येथे सैनिकी शिक्षण देणारे विद्यालय आहे.


नागपूरजवळ ‘सोनेगाव’ येथे विमानतळ आहे. हे विमानतळ भारतातील मध्यवर्ती गणले जाते.

काटोल


काटोल तालुक्याचे मुख्य ठिकाण. जांब नदीकाठी वसले आहे. येथे लिंबू या फळाचे संशोधन केंद्र आहे. महाभारतकालीन ‘कुंतलनगर’ ते हेच असे म्हटले जाते.

सावनेर


सावनेर तालुक्याचे मुख्य ठिकाण. कोलार नदीकाठी वसले आहे. सावनेर व परिसरात दगडी कोळशाच्या खाणी आहेत.

रामटेक


रामटेक तालुक्याचे मुख्य ठिकाण. नागपूरपासून ४८ कि.मी. अंतरावर येथे रामाने काही काळ वास्तव्य केले होते, अशी कथा आहे. महाकवी कालिदासाने आपले मेघदूत हे काव्य येथेच लिहिले, असे म्हटले जाते. येथे महाकवी कालिदास स्मारक उभारण्यात आले आहे. येथील रामसागर व अंबाला तलाव पाहण्याजोगे आहेत.

अंभोरा


येथे वैनगंगा, कन्हान व अंबा या नद्यांचा संगम झाला आहे. येथील चैतन्येश्वराचे व हरिहर स्वामीचे मंदिर प्रसिद्ध आहे.

कळमेश्वर


कळमेश्वर तालुक्याचे मुख्य ठिकाण. संत्र्यांचा बाजार. सूत गिरणी व औद्योगिक वसाहत. तालुक्याचे मुख्य ठिकाण. नाग नदीकाठी वसले आहे. मिरचीच्या बाजारासाठी प्रसिद्ध.

भिवापूर


भिवापूर तालुक्याचे मुख्य ठिकाण. मारू नदीकाठी वसले आहे. मिरचीच्या बाजारासाठी प्रसिद्ध. येथे गुरांचा बाजारही भरतो.

याशिवाय अंबाझरी (नागपूरजवल, संरक्षण साहित्या निर्मितीचा कारखाना.); हिंगणा ( वेणा नदीकाठी. तालुक्याचे मुख्य ठिकाण.); पारशिवनी (तालुक्याचे मुख्य ठिकाण. जवळच भिवगड हा किल्ला.); उमरेड (तालुक्याचे मुख्य ठिकाण. आंब नदीकाठी. कापड उद्योग. नियोजित अणुऊर्जा प्रकल्प.); मौदा ( तालुक्याचे मुख्य ठिकाण. धानाच्या गिरण्या.); कोराडी व खापरखेडा ( औष्णिक विद्युत केंद्र) ही जिल्ह्यातील अन्य महत्त्वाची स्थळे होत.

नागपूर जिल्ह्यातील वाहतूक


धुळे-कलकत्ता हा राष्ट्रीय महामार्ग क्रमांक सहा (ज्यास आपण मुंबई-कलकत्ता महामार्ग म्हणून ओळखले.) नागपूरमार्गे जातो. वाराणसी-कन्याकुमारी हा राष्टीय महामार्ग क्रमांक सातही (ज्यास आपण हैदराबाद-दिल्ली महामार्ग असे संबोधतो) नागपूरवरून जातो. कोंडाळी व मौदा ही धुळे-कलकत्ता महामार्गावरील जिल्ह्यातील अन्य प्रमुख ठिकाणे होत; तर बुटिबोरी, कामठी व देवळापार ही वाराणसी-कलकत्ता महामार्गावरील जिल्ह्यातील अन्य महत्त्वाची ठिकाणे होत.


‘नागपुर’ हे नागपूर विद्यापीठाचे मुख्य ठिकाण आहे. १९२५ मध्ये स्थापन झालेल्या या विद्यापीठास जवळजवळ पाऊणशे वर्षाची शैक्षणिक परंपरा लाभली आहे.

मुंबई-कलकता (मध्यरेल्वे) हा लोहमार्ग वर्धा जिल्ह्यातून नागपूर जिल्ह्यात येथो व पुढे नागपूर, गोंदियामार्गे कलकत्त्याकडे जातो. बोरखेडी, बुटिबोरी, नागपूर, कामठी, कन्हान, तारसा व खात ही या मार्गावरील जिल्ह्यातील प्रमुख स्थानके होत.

मद्रास-दिल्ली (ग्रँट ट्रंक-दक्षिण-उत्तर) हा लोहमार्ग वर्धामार्गे नागपुरला येतो व पुढे काटोलमार्गे दिल्लीस जातो. बोरखेडी, नागपूर, कळमेश्वर , काटोल व नरखेड ही या मार्गावरील जिल्ह्यातील प्रमुख स्थानके होत.

नागपूर-छिंदवाडा (मध्य प्रदेश) व नागपूर-चंद्रपूर हे जिल्ह्यातून जाणारे अन्य लोहमार्ग होत. पाटणसावंगी, सावनेर व केळवद ही नागपूर-छिंदवाडा मार्गावरील; तर उमरेड व भिवापूर ही नागपूर-चंद्रपूर मार्गावरील जिल्ह्यातील प्रमुख स्थानके होत.

नागपूर जिल्ह्यातील काही प्रमुख ठिकाणे व ती ज्या नद्यांच्या काठी वसली आहेत, त्या नद्या यांची नावे पुढे दिली आहेत:
नागपूर: नाग नदी
कामठी: कन्हान नदी
भिवापूर: मारू नदी
हिंगणा: वेणा नदी
सावनेर: कोलार नदी
कुही: नाग नदी


मराठीमाती डॉट कॉम संपादक मंडळ
२००२ । मराठीमाती डॉट कॉम । पुणे
संपादक मंडळाद्वारे विविध विभागांतील साहित्याचे संपादन, पुनर्लेखन आणि संदर्भासहित नवीन लेखन केले जाते.

अभिप्राय

नाव

अ रा कुलकर्णी,1,अ ल खाडे,2,अ ज्ञा पुराणिक,1,अंकित भास्कर,1,अंजली भाबट-जाधव,1,अंधश्रद्धेच्या कविता,5,अकोला,1,अजय दिवटे,1,अजित पाटणकर,18,अनंत दळवी,1,अनंत फंदी,1,अनंत भावे,1,अनिकेत येमेकर,2,अनिकेत शिंदे,1,अनिल गोसावी,2,अनिल भारती,1,अनिल वल्टे,8,अनुभव कथन,19,अनुरथ गोरे,1,अनुराधा पाटील,1,अनुराधा फाटक,39,अनुवादित कविता,1,अपर्णा तांबे,7,अब्राहम लिंकन,2,अभंग,6,अभिजित गायकवाड,1,अभिजीत टिळक,2,अभिव्यक्ती,1386,अभिषेक कातकडे,5,अभिषेक घुगे,1,अमन मुंजेकर,7,अमरश्री वाघ,2,अमरावती,1,अमित पडळकर,4,अमित पवार,1,अमित बाविस्कर,3,अमित सुतार,1,अमुक-धमुक,1,अमृत जोशी,1,अमृता शेठ,1,अमोल कोल्हे,1,अमोल तांबे,1,अमोल देशमुख,1,अमोल बारई,7,अमोल वाघमारे,1,अमोल सराफ,2,अरविंद जामखेडकर,1,अरविंद थगनारे,5,अरुण कोलटकर,1,अरुण म्हात्रे,1,अर्चना कुळकर्णी,1,अर्चना डुबल,2,अर्जुन फड,3,अर्थनीति,3,अल्केश जाधव,1,अविनाश धर्माधिकारी,2,अशोक थोरात,1,अशोक रानडे,1,अश्विनी तातेकर-देशपांडे,1,अश्विनी तासगांवकर,2,अस्मिता मेश्राम-काणेकर,7,अहमदनगर,1,अक्षय वाटवे,1,अक्षरमंच,1132,आईच्या कविता,29,आईस्क्रीम,3,आकाश पवार,2,आकाश भुरसे,8,आज,6,आजीच्या कविता,1,आठवणींच्या कविता,18,आतले-बाहेरचे,3,आतिश कविता लक्ष्मण,1,आत्मविश्वासाच्या कविता,15,आदर्श कामिरे,4,आदित्य कदम,1,आदेश ताजणे,8,आनंद दांदळे,8,आनंद प्रभु,1,आनंदाच्या कविता,26,आमट्या सार कढी,18,आर समीर,1,आरती गांगण,2,आरती शिंदे,4,आरत्या,82,आरोग्य,21,आशा गवाणकर,1,आशिष खरात-पाटील,1,आशिष चोले,1,इंदिरा गांधी,1,इंदिरा संत,6,इंद्रजित नाझरे,26,इंद्रजीत भालेराव,1,इतिहास,281,इलाही जमादार,1,इसापनीती कथा,48,उत्तम कोळगावकर,2,उदय दुदवडकर,1,उन्मेष इनामदार,1,उपवासाचे पदार्थ,15,उमा पाटील,1,उमेश कानतोडे,1,उमेश कुंभार,14,उमेश चौधरी,1,उस्मानाबाद,1,ऋग्वेदा विश्वासराव,5,ऋचा पिंपळसकर,10,ऋचा मुळे,18,ऋषिकेश शिरनाथ,2,ऋषीकेश कालोकार,2,ए श्री मोरवंचीकर,1,एच एन फडणीस,1,एप्रिल,30,एम व्ही नामजोशी,1,एहतेशाम देशमुख,2,ऐतिहासिक स्थळे,2,ऑक्टोबर,31,ऑगस्ट,31,ऑडिओ कविता,15,ऑडिओ बुक,1,ओंकार चिटणीस,1,ओम ढाके,8,ओमकार खापे,1,ओशो,1,औरंगाबाद,1,कपिल घोलप,12,करण विधाते,1,करमणूक,72,कर्क मुलांची नावे,1,कल्पना देसाई,1,कल्याण इनामदार,1,कविता शिंगोटे,1,कवितासंग्रह,280,कवी अनिल,1,कवी ग्रेस,4,कवी बी,1,काजल पवार,1,कार्यक्रम,12,कार्ल खंडाळावाला,1,कालिंदी कवी,2,काशिराम खरडे,1,कि का चौधरी,1,किरण कामंत,1,किल्ले,97,किल्ल्यांचे फोटो,5,किशोर चलाख,6,किशोर पवार,1,कुठेतरी-काहीतरी,3,कुणाल खाडे,3,कुणाल लोंढे,1,कुसुमाग्रज,9,कृष्णकेशव,1,कृष्णाच्या आरत्या,5,के के दाते,1,के तुषार,8,के नारखेडे,2,केदार कुबडे,40,केदार नामदास,1,केदार मेहेंदळे,1,केशव मेश्राम,1,केशवकुमार,2,केशवसुत,5,कोल्हापूर,1,कोशिंबीर सलाड रायते,14,कौशल इनामदार,1,खंडोबाची स्थाने,2,खंडोबाच्या आरत्या,2,खरगपूर,1,ग दि माडगूळकर,6,ग ल ठोकळ,3,ग ह पाटील,4,गंगाधर गाडगीळ,1,गझलसंग्रह,1,गडचिरोली,1,गणपतीच्या आरत्या,5,गणपतीच्या गोष्टी,24,गणेश कुडे,2,गणेश तरतरे,20,गणेश निदानकर,1,गणेश पाटील,1,गणेश भुसारी,1,गण्याचे विनोद,1,गाडगे बाबा,1,गायत्री सोनजे,5,गावाकडच्या कविता,14,गुरुदत्त पोतदार,2,गुरूच्या आरत्या,2,गुलझार काझी,1,गो कृ कान्हेरे,1,गो गं लिमये,1,गोकुळ कुंभार,13,गोड पदार्थ,55,गोपीनाथ,2,गोविंद,1,गोविंदाग्रज,1,गौतम जगताप,1,गौरांग पुणतांबेकर,1,घरचा वैद्य,2,घाट,1,चंद्रकांत जगावकर,1,चंद्रपूर,1,चटण्या,3,चातुर्य कथा,6,चित्रपट समीक्षा,1,चैतन्य म्हस्के,1,चैत्राली इंगळे,2,जयश्री चुरी,1,जयश्री मोहिते,1,जवाहरलाल नेहरू,1,जळगाव,1,जाई नाईक,1,जानेवारी,31,जालना,1,जितेश दळवी,1,जिल्हे,31,जीवनशैली,432,जुलै,31,जून,30,ज्योती किरतकुडवे,1,ज्योती मालुसरे,1,टीझर्स,1,ट्रेलर्स,3,ठाणे,2,डिसेंबर,31,डॉ मानसी राजाध्यक्ष,1,डॉ. दिलीप धैसास,1,तनवीर सिद्दिकी,1,तन्मय धसकट,1,तरुणाईच्या कविता,7,तिच्या कविता,63,तुकाराम गाथा,4,तुकाराम धांडे,1,तुतेश रिंगे,1,तेजश्री कांबळे-शिंदे,4,तेजस्विनी देसाई,1,दत्ता हलसगीकर,2,दत्ताच्या आरत्या,5,दत्तात्रय भोसले,1,दत्तो तुळजापूरकर,1,दया पवार,1,दर्शन जोशी,2,दर्शन शेळके,1,दशरथ मांझी,1,दादासाहेब गवते,1,दामोदर कारे,1,दिनदर्शिका,366,दिनविशेष,366,दिनेश बोकडे,1,दिनेश लव्हाळे,1,दिनेश हंचाटे,1,दिपक शिंदे,2,दिपाली गणोरे,1,दिवाळी फराळ,26,दीपा दामले,1,दीप्तीदेवेंद्र,1,दुःखाच्या कविता,76,दुर्गेश साठवणे,1,देवीच्या आरत्या,3,देशभक्तीपर कविता,3,धनंजय सायरे,1,धनराज बाविस्कर,71,धनश्री घाणेकर,1,धार्मिक स्थळे,1,धुळे,1,धोंडोपंत मानवतकर,12,नमिता प्रशांत,1,नलिनी तळपदे,1,ना के बेहेरे,1,ना घ देशपांडे,4,ना धों महानोर,3,ना वा टिळक,1,नांदेड,1,नागपूर,1,नारायण शुक्ल,1,नारायण सुर्वे,2,नाशिक,1,नासीर संदे,1,निखिल पवार,3,नितीन चंद्रकांत देसाई,1,निमित्त,4,निराकाराच्या कविता,16,निवडक,9,निसर्ग कविता,37,निसर्ग चाटे,2,निळू फुले,1,नृसिंहाच्या आरत्या,1,नोव्हेंबर,30,न्याहारी,50,पथ्यकर पदार्थ,2,पद्मा गोळे,4,परभणी,1,पराग काळुखे,1,पर्यटन स्थळे,1,पल्लवी माने,1,पवन कुसुंदल,2,पांडुरंग वाघमोडे,3,पाककला,322,पाककृती व्हिडिओ,15,पालकत्व,7,पावसाच्या कविता,40,पी के देवी,1,पु ल देशपांडे,9,पु शि रेगे,1,पुंडलिक आंबटकर,4,पुडिंग,10,पुणे,15,पुरुषोत्तम जोशी,1,पुरुषोत्तम पाटील,1,पुर्वा देसाई,2,पूजा काशिद,1,पूजा चव्हाण,1,पूनम राखेचा,1,पोस्टर्स,5,पोळी भाकरी,27,पौष्टिक पदार्थ,20,प्र श्री जाधव,12,प्रकाश पाटील,1,प्रजोत कुलकर्णी,1,प्रतिक बळी,1,प्रतिभा जोजारे,1,प्रतिमा इंगोले,1,प्रतिक्षा जोशी,1,प्रदिप कासुर्डे,1,प्रफुल्ल चिकेरूर,10,प्रभाकर महाजन,1,प्रभाकर लोंढे,3,प्रवास वर्णन,1,प्रवासाच्या कविता,11,प्रविण पावडे,15,प्रवीण दवणे,1,प्रवीण राणे,1,प्रशांतकुमार मोहिते,2,प्रसन्न घैसास,2,प्रज्ञा वझे,2,प्रज्ञा वझे-घारपुरे,10,प्राजक्ता गव्हाणे,1,प्रितफुल प्रित,1,प्रिती चव्हाण,27,प्रिया जोशी,1,प्रियांका न्यायाधीश,3,प्रेम कविता,97,प्रेरणादायी कविता,17,फ मुं शिंदे,3,फादर स्टीफन्स,1,फेब्रुवारी,29,फोटो गॅलरी,11,फ्रॉय निस्सेन,1,बहिणाबाई चौधरी,6,बा भ बोरकर,8,बा सी मर्ढेकर,6,बातम्या,11,बाबा आमटे,1,बाबाच्या कविता,10,बाबासाहेब आंबेड,1,बायकोच्या कविता,5,बालकविता,14,बालकवी,9,बाळाची मराठी नावे,1,बाळासाहेब गवाणी-पाटील,21,बिपीनचंद्र नेवे,1,बी अरुणाचलाम्‌,1,बी रघुनाथ,1,बीड,1,बुलढाणा,1,बेकिंग,9,बेहराम कॉन्ट्रॅक्टर,1,भंडारा,1,भक्ती कविता,23,भक्ती रावनंग,1,भरत माळी,2,भा दा पाळंदे,1,भा रा तांबे,7,भा वें शेट्टी,1,भाग्यवेध,1,भाज्या,29,भाताचे प्रकार,16,भानुदास,1,भानुदास धोत्रे,1,भावनांची वादळे,1,भुषण राऊत,1,भूगोल,1,भूमी जोशी,1,म म देशपांडे,1,मं वि राजाध्यक्ष,1,मंगला गोखले,1,मंगळागौरीच्या आरत्या,2,मंगेश कळसे,9,मंगेश पाडगांवकर,5,मंजुषा कुलकर्णी,2,मंदिरांचे फोटो,3,मंदिरे,4,मधल्या वेळेचे पदार्थ,41,मधुकर आरकडे,1,मधुकर जोशी,1,मधुसूदन कालेलकर,2,मनमोहन नातू,3,मनाचे श्लोक,205,मनिषा दिवेकर,3,मनिषा फलके,1,मनोज शिरसाठ,9,मराठी,1,मराठी उखाणे,2,मराठी कथा,107,मराठी कविता,1173,मराठी कवी,3,मराठी कोट्स,4,मराठी गझल,30,मराठी गाणी,2,मराठी गोष्टी,67,मराठी चारोळी,42,मराठी चित्रपट,19,मराठी टिव्ही,53,मराठी नाटक,1,मराठी पुस्तके,7,मराठी प्रेम कथा,23,मराठी भयकथा,44,मराठी मालिका,20,मराठी रहस्य कथा,2,मराठी लेख,48,मराठी विनोद,1,मराठी साहित्य,288,मराठी साहित्यिक,2,मराठी सुविचार,2,मराठीप्रेमी पालक महासंमेलन,5,मराठीमाती,145,मसाले,12,महात्मा गांधी,8,महात्मा फुले,1,महाराष्ट्र,307,महाराष्ट्र फोटो,11,महाराष्ट्राचा इतिहास,32,महाराष्ट्रीय पदार्थ,22,महालक्ष्मीच्या आरत्या,2,महेंद्र म्हस्के,1,महेश जाधव,3,महेश बिऱ्हाडे,9,मांसाहारी पदार्थ,17,माझं मत,4,माझा बालमित्र,88,मातीतले कोहिनूर,19,माधव ज्यूलियन,6,माधव मनोहर,1,माधवानुज,3,मानसी सुरज,1,मारुतीच्या आरत्या,2,मार्च,31,मिलिंद खांडवे,1,मीना तालीम,1,मुंबई,12,मुंबई उपनगर,1,मुकुंद भालेराव,1,मुकुंद शिंत्रे,35,मुक्ता चैतन्य,1,मुलांची नावे,1,मुलाखती,1,मे,31,मैत्रीच्या कविता,8,मोहिनी उत्तर्डे,2,यवतमाळ,1,यशपाल कांबळे,4,यशवंत दंडगव्हाळ,25,यादव सिंगनजुडे,2,योगा,1,योगेश कर्डिले,6,योगेश सोनवणे,2,रंगपंचमी,1,रंजना बाजी,1,रजनी जोगळेकर,5,रत्नागिरी,1,रविंद्र गाडबैल,1,रविकिरण पराडकर,1,रवींद्र भट,1,रा अ काळेले,1,रा देव,1,रागिनी पवार,1,राजकारण,2,राजकीय कविता,12,राजकुमार शिंगे,1,राजेंद्र भोईर,1,राजेश पोफारे,1,राजेश्वर टोणे,3,राम मोरे,1,रामकृष्ण जोशी,2,रामचंद्राच्या आरत्या,5,रायगड,1,राहुल अहिरे,3,रुपेश सावंत,1,रेश्मा जोशी,2,रेश्मा विशे,1,रोहित काळे,7,रोहित साठे,15,लघुपट,3,लता मंगेशकर,2,लहुजी साळवे,1,लक्ष्मण अहिरे,2,लक्ष्मीकांत तांबोळी,2,लातूर,1,लिलेश्वर खैरनार,2,लीना पांढरे,1,लीलावती भागवत,1,लोकमान्य टिळक,3,लोणची,9,वंदना विटणकर,2,वर्धा,1,वसंत बापट,12,वसंत साठे,1,वसंत सावंत,1,वा गो मायदेव,1,वा ना आंधळे,1,वा भा पाठक,2,वा रा कांत,3,वात्रटिका,2,वादळे झेलतांना,2,वामन निंबाळकर,1,वासुदेव कामथ,1,वाळवणाचे पदार्थ,6,वि दा सावरकर,3,वि भि कोलते,1,वि म कुलकर्णी,5,वि स खांडेकर,1,विंदा करंदीकर,8,विक्रम खराडे,1,विचारधन,215,विजय पाटील,1,विजया जहागीरदार,1,विजया वाड,2,विजया संगवई,1,विठ्ठल वाघ,3,विठ्ठलाच्या आरत्या,5,विद्या कुडवे,4,विद्या जगताप,2,विद्याधर करंदीकर,1,विनायक मुळम,1,विरह कविता,58,विराज काटदरे,1,विलास डोईफोडे,5,विवेक जोशी,3,विशाल शिंदे,1,विशेष,12,विष्णूच्या आरत्या,4,विज्ञान तंत्रज्ञान,2,वृषाली सुनगार-करपे,1,वेदांत कोकड,1,वैभव गव्हाळे,1,वैभव सकुंडे,1,वैशाली झोपे,1,वैशाली नलावडे,1,व्यंगचित्रे,17,व्रत-वैकल्ये,1,व्हिडिओ,13,शंकर रामाणी,1,शंकर विटणकर,1,शंकर वैद्य,1,शंकराच्या आरत्या,4,शरणकुमार लिंबाळे,1,शशांक रांगणेकर,1,शशिकांत शिंदे,1,शां शं रेगे,1,शांततेच्या कविता,9,शांता शेळके,11,शांताराम आठवले,1,शाम जोशी,1,शारदा सावंत,4,शाळेचा डबा,15,शाळेच्या कविता,11,शितल सरोदे,1,शिरीष पै,1,शिरीष महाशब्दे,8,शिल्पा इनामदार-आर्ते,1,शिवाजी महाराज,7,शिक्षकांवर कविता,4,शुभम बंबाळ,2,शुभम सुपने,2,शेतकर्‍याच्या कविता,14,शेती,1,शेषाद्री नाईक,1,शैलेश सोनार,1,श्याम खांबेकर,1,श्रद्धा नामजोशी,9,श्रावणातल्या कहाण्या,27,श्री दि इनामदार,1,श्री बा रानडे,1,श्रीकृष्ण पंडित,1,श्रीकृष्ण पोवळे,1,श्रीधर रानडे,2,श्रीधर शनवारे,1,श्रीनिवास खळे,1,श्रीपाद कोल्हटकर,1,श्रीरंग गोरे,1,श्रुती चव्हाण,1,संघर्षाच्या कविता,33,संजय उपाध्ये,1,संजय डोंगरे,1,संजय पाटील,1,संजय बनसोडे,2,संजय शिंदे,1,संजय शिवरकर,5,संजय सावंत,1,संजीवनी मराठे,3,संत एकनाथ,1,संत चोखामेळा,1,संत जनाबाई,1,संत तुकडोजी महाराज,2,संत तुकाराम,8,संत नामदेव,3,संत ज्ञानेश्वर,6,संतोष जळूकर,1,संतोष झोंड,1,संतोष सेलुकर,30,संदिप खुरुद,5,संदीपकुमार खुरुद,1,संदेश ढगे,39,संध्या भगत,1,संपादक मंडळ,1,संपादकीय,11,संपादकीय व्यंगचित्रे,2,संस्कार,2,संस्कृती,133,सई कौस्तुभ,1,सचिन पोटे,12,सचिन माळी,1,सण-उत्सव,22,सणासुदीचे पदार्थ,32,सतिश चौधरी,1,सतीश काळसेकर,1,सदानंद रेगे,2,सदाशिव गायकवाड,2,सदाशिव माळी,1,सनी आडेकर,10,सप्टेंबर,30,समर्थ रामदास,206,समर्पण,8,सरबते शीतपेये,8,सरयु दोशी,1,सरला देवधर,1,सरिता पदकी,3,सरोजिनी बाबर,1,सलीम रंगरेज,8,सविता कुंजिर,1,सांगली,1,सागर बनगर,1,सागर बाबानगर,1,सातारा,1,साने गुरुजी,5,सामाजिक कविता,113,सामान्य ज्ञान,8,सायली कुलकर्णी,7,साहित्य सेतू,1,साक्षी खडकीकर,9,साक्षी यादव,1,सिंधुदुर्ग,1,सिद्धी भालेराव,1,सिमा लिंगायत-कुलकर्णी,3,सुदेश इंगळे,24,सुधाकर राठोड,1,सुनिल नागवे,1,सुनिल नेटके,1,सुनील गाडगीळ,1,सुभाष कटकदौंड,2,सुमती इनामदार,1,सुमित्र माडगूळकर,1,सुरज दळवी,1,सुरज दुतोंडे,1,सुरज पवार,1,सुरेश भट,2,सुरेश सावंत,2,सुशील दळवी,1,सुशीला मराठे,1,सुहास बोकरे,6,सैनिकांच्या कविता,4,सैरसपाटा,128,सोपानदेव चौधरी,1,सोमकांत दडमल,1,सोलापूर,1,सौरभ सावंत,1,स्तोत्रे,2,स्नेहा कुंभार,1,स्फुटलेखन,4,स्फूर्ती गीत,1,स्माईल गेडाम,4,स्वप्ना पाटकर,1,स्वप्नाली अभंग,5,स्वप्नील जांभळे,2,स्वाती काळे,1,स्वाती खंदारे,320,स्वाती गच्चे,1,स्वाती दळवी,9,स्वाती नामजोशी,31,स्वाती पाटील,1,स्वाती वक्ते,2,ह मुलांची नावे,1,हमार्टिक समा,1,हरितालिकेच्या आरत्या,1,हर्षद खंदारे,42,हर्षद माने,1,हर्षदा जोशी,3,हर्षवर्धन घाटे,2,हर्षाली कर्वे,2,हसनैन आकिब,3,हितेशकुमार ठाकूर,1,हिरवळ,1,हेमंत जोगळेकर,1,हेमंत देसाई,1,हेमंत सावळे,1,हेमा चिटगोपकर,8,होळी,5,ज्ञानदा आसोलकर,1,ज्ञानदेवाच्या आरत्या,2,marathimati,1,
ltr
item
मराठीमाती । माझ्या मातीचे गायन: नागपूर जिल्हा (महाराष्ट्र)
नागपूर जिल्हा (महाराष्ट्र)
नागपूर जिल्हा - [Detailed Information and Photos of Nagpur District] नागपूर जिल्ह्याबद्दल संपुर्ण माहिती आणि छायाचित्रे.
https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjy1gE0GkNVQzcHbaPVdSWiD3kN-LfJpb4gUVCjEocuZM0ZbXscREfiLH7LQofrFxoAAJ_aBxVtFrfxHHdn-nV-WGJswxDMhGhCucXKUCONT_AupyHFrTN7ZP65CZVC2e6W5_p54OT85HCpJ09r2VTPhm2lwpduYLuVwgJynZzYLLoJBX4SttX076QnZQ/s1600-rw/nagpur-district.jpg
https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjy1gE0GkNVQzcHbaPVdSWiD3kN-LfJpb4gUVCjEocuZM0ZbXscREfiLH7LQofrFxoAAJ_aBxVtFrfxHHdn-nV-WGJswxDMhGhCucXKUCONT_AupyHFrTN7ZP65CZVC2e6W5_p54OT85HCpJ09r2VTPhm2lwpduYLuVwgJynZzYLLoJBX4SttX076QnZQ/s72-c-rw/nagpur-district.jpg
मराठीमाती । माझ्या मातीचे गायन
https://www.marathimati.com/2022/08/nagpur-district.html
https://www.marathimati.com/
https://www.marathimati.com/
https://www.marathimati.com/2022/08/nagpur-district.html
true
2079427118266147504
UTF-8
सर्व पोस्ट लोड केल्या आहेत कोणत्याही पोस्ट आढळल्या नाहीत सर्व पहा अधिक वाचा उत्तर द्या उत्तर रद्द करा हटवा द्वारे स्वगृह पाने पाने सर्व पहा तुमच्यासाठी सुचवलेले विभाग संग्रह शोधा सर्व पोस्ट आपल्या विनंतीसह कोणतीही पोस्ट जुळणी आढळली नाही स्वगृहाकडे रविवार सोमवार मंगळवार बुधवार गुरुवार शुक्रवार शनिवार रवी सोम मंगळ बुध गुरु शुक्र शनी जानेवारी फेब्रुवारी मार्च एप्रिल मे जून जुलै ऑगस्ट सप्टेंबर ऑक्टोबर नोव्हेंबर डिसेंबर जाने फेब्रु मार्च एप्रि मे जून जुलै ऑग सप्टें ऑक्टो नोव्हें डिसें आत्ताच १ मिनिटापूर्वी $$1$$ मिनिटांपूर्वी १ तासापूर्वी $$1$$ तासांपूर्वी काल $$1$$ दिवसांपूर्वी $$1$$ आठवड्यांपूर्वी ५ आठवड्यांपेक्षा अधिक पूर्वी अनुयायी अनुसरण करा हे दर्जेदार साहित्य अवरोधीत केले आहे १: सामायिक करा २: सामायिक केलेल्या दुव्यावर क्लिक करून वाचा सर्व कोड कॉपी करा सर्व कोड कॉपी करा सर्व कोड आपल्या क्लिपबोर्डवर कॉपी केला आहे Can not copy the codes / texts, please press [CTRL]+[C] (or CMD+C with Mac) to copy विषय सूची