स्त्रियांमधील लठ्ठपणा (आरोग्य) - स्त्रियांमधील लठ्ठपणा याची कारणे व त्यावरील उपाय याबद्दल विस्तृत माहिती देणारा लेख.
स्त्रियांमधील लठ्ठपणा (आरोग्य) - लठ्ठपणा म्हणजे नेमके काय? उंचीच्या प्रमाणपेक्षा शारीरिक वजन वाढणे आणि प्रामुख्याने शरीरात चरबीचे प्रमाण वाढणे.
वयाच्या तिशीनंतर वजन स्थिर असणे हे योग्य वजन होय. लठ्ठपणा म्हणजे नेमके काय? उंचीच्या प्रमाणपेक्षा शारीरिक वजन वाढणे आणि प्रामुख्याने शरीरात चरबीचे प्रमाण वाढणे. थोडक्यात शरीर अति गुटगुटीत दिसू लागते की जे दिसावयास बरे दिसत नाही आणि तसे असणे मानसिक व शारीरिक आरोग्याचे दृष्टीनेही गैर असते.
आपल्या शरीरात जे चरबीचे प्रमाण असते ते वय, लिंग व शारीरिक श्रम यावर प्रामुख्याने अवलंबून असते. जन्मतः १२ टक्के वजन चरबीचे असते. बाळ ६ महिन्याचे होते तेव्हा ते ३० टक्क्यांपर्यंत वाढते आणि नंतर हळूहळू घटत जाऊन वयाच्या १० व्या वर्षी ते साधारणपणे १८ टक्क्यांवर येते.
मुली वयात येतात तेव्हा त्या प्रमाणात बरीच वाढ होते. वयाच्या १८ व्या वर्षी पुरुषात हे प्रमाण १५ ते १८ टक्के, तर स्त्रियामध्ये ते २० ते २५ टक्के वाढते आणि पुढे ते साधारण ३० ते ४० टक्क्यांपर्यंत वाढते.
शरीरातील घटकांचे प्रमान शरीर कष्टांवर बरेचसे अवलंबून असते. जेव्हा शारीरिक श्रम सुरू असतात तेव्हा चरबी घटते आणि पुढे जेव्हा श्रम थांबतात तेव्हा उलट होते. यासाठी नियमित शरीर श्रम (व्यायाम) चालू ठेवणे आवश्यक आहे.
लठ्ठ होण्याचा कल विशेषतः काही व्यक्तीमध्ये कुटुंबात आढळतो. पण ज्याला आपण अनुवंशिकता म्हणतो त्या तत्त्वांवर हे ठरविणे अवघड आहे. स्त्रियांच्यात लठ्ठपणा सामान्यतः बाळंतपणानंतर दिसू लागतो आणि बाळंतपणाची संख्या जशी वाढत जाते तसा लठ्ठपणाही वाढत जातो.
“जे लठ्ठ आहेत ते लठ्ठ नसलेल्यापेक्षा शरीर श्रम कमी करतात” असे सर्वसामान्य विधान करता येईल आणि त्यावरून असेही प्रतिपादन करता येईल की, माणसाचा आहार आणि त्याचे शरीर, श्रम त्याचे वजन ठरवीत असतात.
दुसरे असे की, जास्त कष्ट केले की जास्त आहार घेतला जातो हा समज मात्र चुकीचा आहे, उलट कमी कष्ट करणारे जास्त खादाड असतात. तेव्हा भुकेवर नियंत्रण ठेवणे हाच एकमेव मार्ग लठ्ठपणा कमी करण्याचे दृष्टीने महत्त्वाचा आहे.
लठ्ठपणाची कारणे
अनुवंशिकता
अति लठ्ठपणा हे बहुतांशी अनुवंशिक असते आणि पालक लठ्ठ असताना मुलेही लठ्ठ होण्याची शक्यता अधिक असते.
लिंग
स्त्रियांच्यात पुरुषांपेक्षा चरबीचे प्रमाण अधिक असते. स्त्रियांची हार्मोन्स व स्थूलता याचा निकटचा संबंध आहे. अशी हार्मोन्स जास्त प्रमाणात देण्यात आल्यास लठ्ठपणा वाढतो.
मानसिक
ज्या स्त्रिया आपल्या बालकाची अधिक काळजी घेतात, सुरुवातीपासूनच अधिक खाऊ घालतात त्यांची मुले अधिक स्थूल होतात. ह्यामागे मातेच्या अस्थिर मनोवृत्ती, चिंता हे होय. सामान्यतः स्त्रिया स्वयंपाक करताना झालेल्या पदार्थाची चव बघणे, मुलांनी व नवऱ्याने न खाल्लेले अन्न वाया जाऊ नये म्हणून खाणे व सर्वांबरोबर जेवणे या सर्व गोष्टीमुळे जास्त खाल्ले जाते.
स्त्रियांच्या रोजच्या जीवनात नवरा - मुले यांची चिंता करणे, घरातील गोष्टींकडे पाहणे अशा दैनदिन मानसिक ओढाताणीमुळे पुष्कळशा स्त्रियांना ह्या गोष्टी विसरण्यासाठी खाण्याची सवय लागते आणि खूप खाणे हा त्यांच्या जीवनात मनोरंजनाचा (मानसिक दडपण कमी करण्याचा) मार्ग होतो. त्याचबरोबर कौटुंबिक जबाबदारी व वेळेचा अभाव यामुळे व्यायामाला व खेळांना स्त्रियांना पुरुषांपेक्षा वेळ कमी मिळतो.
पुष्कळदा हे कळत नाही की, दोन व्यक्ती एकसारखा आहार व एकसारखे शारीरिक श्रम करीत असतानासुद्धा एक लठ्ठ होते, तर दुसरी तशीच राहते. याचे कारण त्या व्यक्तीची लठ्ठ होण्याकडे असणारी अनुवंशिक प्रवृत्ती हेच होय आणि शरीरातील घटनेमध्ये व चयापचयामधील फरक होय. (सकाळ - संध्याकाळ फिरण्याचा व्यायाम घेतल्यास लठ्ठपणा कमी होण्यास मदतच होते.)
मानसिक कारणे
सर्वसाधारणपणे खुशाल चेंडू वृत्ती आणि लठ्ठपणा हे अविभाज्य भाग समजले जातात. पण याविषयी थोडा अधिक विचार करणे आवश्यक आहे. खरे म्हणजे हा आनंदाचा आभास आहे, स्थूल लोकांच्या जीवनात धडपड, हालचाल कमी असते. त्यामुळे ते शांत, सुखी खोट्या अर्थाने वाटतात.
याउलट काही लोकांना शारीरिक वजन हे सहाध्यायी असावेत असे वाटते आणि आपल्या मनातील न्यूनगंड लपवण्यासाठी ते जाड होत राहतात. गोल शरीर, मोठे स्तन, मोठे नितंब हे स्त्रीच्या शारीरिक आकर्षणाचा भाग असतात असे बऱ्याच स्त्रियांना वाटते. पण ते किती मोठे असावेत, कोठे थांबावे हे लक्षात न आल्याने बऱ्याचशा स्त्रिया जास्त लठ्ठ होत जातात.
ज्या लोकांना प्रेम, स्नेह मिळत नाही ते आपले दुःख विसरण्यासाठी खाण्यापिण्यात आनंद मिळवू पाहतात.
- आईबापांचे प्रेम न मिळणारी मुले
- अविवाहित स्त्री पुरुष
- वंध्यत्व
- मानसिक ताण आणि कौटुंबिक प्रेमाचा अभाव
लठ्ठ व्यक्तींचा लठ्ठपणाविषयी दृष्टिकोन
बऱ्याचशा लठ्ठ व्यक्तींना त्यांच्या बेढव शरीराची जाणीव असते आणि इतरांनी त्यांच्याकडे सहानुभूतीने पहावे अशी त्यांची मनोधारणा असते. तर काहींना इतर पुरुष अथवा स्त्री आपल्याशी लठ्ठपणामुळे शरीर संबंध ठेवू इच्छिणार नाही, सुख मिळवू शकणार नाही अशी भीती वाटते.
लठ्ठ लोकांविषयी इतरांचा दृष्टिकोन
इतरांचे दृष्टीने लठ्ठमाणूस हा चेष्टेचा व मजेचा विषय असतो आणि यामुळे लठ्ठ माणसाचा न्यूनगंड अधिक वाढत जातो. लठ्ठ असल्याने खरोखरीच काही बिघडते का? लठ्ठपणाचा आरोग्यावर परिणाम स्थूलपणा असणाऱ्या व्यक्तींमध्ये आयुर्मान कमी असते. पुरुषात ११ टक्के व स्त्रियात ७ टक्के आयुष्य केवळ लठ्ठपणाने कमी होऊ शकते.
लठ्ठपणाने हृदयाचे काम वाढते आणि शरीराबरोबरच हृदयाचा आकारही वाढत जातो. रक्तदाब वाढतो, फुप्फुसाचे काम देखील बिघडते, लठ्ठ स्त्रियांना मासिक पाळीच्या तक्रारी उद्भवतात. लठ्ठ स्त्रियांना नोकरी मिळण्यास, लग्न ठरण्यास अडचणी येतात. याशिवाय गलेलठ्ठ व्यक्ती ही सर्वांच्या चेष्टेचा विषय होते. स्थूल माणसाच्या बाबतीत ऑपरेशनच्या वेळी अडचणी जास्त येतात आणि त्यांच्यात अपघाताचे प्रमाणही जास्त असते.
लठ्ठपणा कसा टाळता येईल?
लठ्ठपणा बहुतांशी टाळता येणार आहे. पण आहारनियंत्रण बरीच वर्षे आणि पुष्कळदा आयुष्यभरच सांभाळणे अवघड जाते. तेव्हा स्त्रियांच्या बाबतीत आहारनियंत्रणाइतकेच खेळ व व्यायाम यांना महत्त्व आहे. स्त्रियांनी विशेषतः मासिक पाळी सुरू होताना, बंद होताना व बाळंतपणाचे वेळी अधिक काळजी घेणे जरूर आहे.
बाळंतपणावर व गर्भारपणी जे अधिक खाल्ले जाते ते टाळले पाहिजे. तसेच गर्भारपणी फिरायला चालत जाणे व बाळंतपणानंतर थोडे चालणे व घरच्याघरी पोटाचे व्यायाम करणे जरूर असते. ज्या स्त्रियांमध्ये लठ्ठ होण्याची प्रवृत्ती दिसून येते त्यांनी कुटुंब नियोजनाच्या गोळ्या सोडून इतर साधने वापरावयास हवीत.
लठ्ठपणावरील उपाय
या प्रकारच्या उपचारात रुग्णांचे मानसिक बळ उत्तम लागते आणि ते तसे असणे उपचारांच्या यशासाठी महत्त्वाचे आहे आणि चिकित्सा करणारे डॉक्टर यांनीही पेशंटच्या मानसिक प्रश्नांचा चांगला अभ्यास करणे जरूरी आहे, त्याचबरोबर पेशंटबद्दल सहानुभूती असायला हवी.
आहार नियंत्रण
सुरुवातीला रुग्णाच्या आहाराचा पूर्ण अभ्यास करून त्याला नवा आहार सुचवावा. दिवसाला ५०० कॅलरी नेहमीपेक्षा कमी केल्यास ७ दिवसात १ पौंड वजन घटते. थोडे दिवस उपाय केल्यास वजन त्वरेने घटू शकते. आहारनियंत्रण चालू असताना प्रोटिन्स व सेल्यूलोज (फायबर) जास्त असलेले पदार्थ खाण्यास ठेवावेत.
मानसिक ताण विचार
खादाड स्त्रियांच्या सवयींच्या मुळाशी काय कारण आहे याचा विचार करणे आवश्यक आहे. प्रेमाचा अभाव, घरी व बाहेर होणारी हेटाळणी या गोष्टींचा विचार केल्यास चिकित्सा करताना सोपे जाते आणि पेशंटचेही योग्य सहकार्य मिळते.
व्यायाम
शरीर कष्ट आणि त्याला लागणाऱ्या कॅलरीज यांचे खालील कोष्टक महत्त्वाचे आहे. स्त्रियांच्या दैनंदिन जीवनातील घटनांचा त्यात उल्लेख आहे.
- झोप: ०.८ ते १.२ कॅलरीज / मिनिटाला
- आडवे होणे / हलके काम: १ ते १.४ कॅलरीज / मिनिटाला
- बसून काम करणे: १.५ ते २ कॅलरीज / मिनिटाला
- हलके काम: घरात आधुनिक साधने नसताना ते २ ते २.५ कॅलरीज /मिनिटाला
- मध्यम शारीरिक कष्ट: ३.५ कॅलरीज / मिनिटाला (उदा. शेतावर कम/नृत्य/खेळ)
- अतिकष्ट: ७ ते १२ कॅलरीज / मिनिटाला (शेतमजूर स्त्रिया / बांधकामावर मजूर स्त्रिया)
यावरून त्या व्यक्तीच्या रोजच्या कॅलरीज किती खर्च होतात ते काढता येते आणि त्यावरून आहार ठरवता येतो.
सर्वसाधारणपणे नियमित आहारनियंत्रण ठेवल्यास औषधांपेक्षा जास्त चांगल्या प्रकारे वजन नियंत्रण करता येते.
औषधांचे प्रकार
- भूक कमी करणारी
- कॅलरीज जाळणारी
- चरबीचा चयापचय बदलणारी
- आतड्यातून अन्न शोषण कमी करणारी
सर्वसाधारणपणे भूक कमी करणारी औषधे जास्त वापरली जातात.
शस्त्रक्रिया
ज्याचे वजन अपेक्षेपेक्षा ५० किलोने जास्त आहे व ज्यांना नियमितपणे औषध व अन्न नियंत्रण करूनही फायदा होत नाही. त्यांनी शस्त्रक्रियेचा विचार करावा.
शस्त्रक्रियेचे प्रकार
- आतड्याची लांबी करणे: (By pass Suragery) याने अन्नाचे शोषण कमी होते.
- जठराचा भाग कमी करणे: (Gastric Bypass)
- व्हेगसनर्स कापणे: (Vagotory) याने भूक कमी लागते.
- वरचे व खालचे दात स्टील वायरने बांधून टाकणे: यामुळे फक्त पातळ आहारच घेता येतो.
हे सर्व जरी असले तरी आपल्या मनावर नियंत्रण ठेवून फाजील आहारावर नियंत्रण ठेवून आणि रोज भरपूर फिरणे, काम आणि व्यायाम घेऊनच लठ्ठपण निश्चितच कमी करता येईल. त्यामुळे उत्साहही वाढतो.
आपले वडील, बेढब लठ्ठ शरीर, बारीक सडसडीत सुडौल, करण्यासाठी लठ्ठ स्त्रियांनी अधिक वेळ न दवडता लठ्ठपणा कमी करायला सुरुवात केली पाहिजे आणि आपले वजन आपल्या हातीच ठेवले पाहिजे!
- ऑन. लेफ्टनंट डॉ. जी. एस. सैनानी
अभिप्राय