घटस्थापना : निसर्गाशी असलेलं नातं आणि त्याचं आजचं रूप

0 0 संपादक २२ सप्टें, २०२५ संपादन

घटस्थापना हा केवळ नवरात्रातील विधी नसून निसर्गाशी असलेलं नातं दाखवणारा उत्सव आहे. बियाणं, माती आणि जीवनचक्राची खरी शिकवण यात दडलेली आहे.

घटस्थापनेचा खरा अर्थ – बियाण्याच्या अंकुरातून निसर्ग, जीवन आणि मानवी अस्तित्व यांचं एकत्रित दर्शन...

घटस्थापना : निसर्गाशी असलेलं नातं आणि त्याचं आजचं रूप

मराठीमाती (मराठीमाती डॉट कॉम, संपादक मंडळ)

आपल्या गावाकडं नवरात्राची सुरुवात झाली की सगळ्यांच्या घराघरांत, मंदिरांत, दारात एकच धांदल उडते. घटस्थापना हा नवरात्राचा पहिला आणि मुख्य दिवस. घट म्हणजे माठ, कळशी, त्यात पाणी, वर नारळ, पानं आणि आजूबाजूला पेरलेलं धान्य. हे सगळं आपण देवीसमोर ठेवतो आणि नऊ दिवस पूजतो.

पण घटस्थापनेचा खरा अर्थ काय आहे?

याचं उत्तर शोधायचं असेल तर धर्माच्या बाहेर थोडं निसर्गाकडं पाहायला लागेल. कारण ही जी परंपरा आहे, ती खरी मुळात निसर्गाशी जोडलेली आहे.

बी पेरण्याची परंपरा

गावाकडं अजूनही घटस्थापनेला ज्वारी, गहू, माठ, तांदूळ असं धान्य पेरतात. लहानशी मातीची भांडी किंवा जमिनीतच माती टाकून त्यात बी टाकतात. नऊ दिवसांत त्या बियाण्याला कोंब फुटतो, हिरवं पानं बाहेर येतं.

ही छोटीशी कृती मुळात मानवी जीवन आणि निसर्ग यांचं नातं सांगणारी आहे. बियाणं म्हणजेच नवजीवनाची सुरुवात, हिरवा कोंब म्हणजेच वाढ, आणि देवीसमोर ठेवणं म्हणजे या सगळ्या प्रक्रियेला पवित्रत्व देणं.

म्हणजेच घटस्थापना ही फक्त धार्मिक गोष्ट नाही, तर निसर्गाच्या चक्राची आठवण आहे. बियाण्याशिवाय जगणं शक्य नाही, आणि बी टाकलं तरच पुढं पीक उगवतं.

नवरात्राचं समयसूचक महत्त्व

नवरात्र हे सगळ्यात जास्त करीत असतो ते रब्बी हंगाम सुरू होण्याआधी. खरीपाची शेती संपत आलेली असते. पावसाळा ओसरतोय. नवं पीक येणार आहे. या वेळेला शेतकरी नवं बियाणं साठवतो, पुढच्या हंगामाची तयारी करतो.

म्हणून घटस्थापना ही निसर्गाशी केलेली एक खूण आहे – “आता पुढच्या पिकासाठी नवा जीव अंकुरला आहे.”

निसर्गाचं पूजन, देवीचं रूप

आपण देवीला ‘शक्ती’ मानतो. ही शक्ती म्हणजे नेमकी काय? फक्त तलवारी धरून राक्षस मारणारी मूर्ती का? नाही. देवी म्हणजे निसर्गाची, जमिनीची, पाण्याची, सूर्याची, वाऱ्याची – या सगळ्यांची मिळून बनलेली शक्ती.

बियाणं जेव्हा जमिनीत टाकतो, तेव्हा त्या मातीच्या ओलसरपणामुळे, सूर्याच्या उष्णतेमुळे, वाऱ्याच्या स्पर्शाने, पाण्याच्या थेंबाने ते उगवतं. या सगळ्या शक्तींचं एकत्रित रूप म्हणजेच देवी.

म्हणून घटस्थापना ही खरी निसर्गपूजा आहे.

आजचं बाजारीकरण

पण आज बघा, या परंपरेचं रूप किती बदललं आहे.

शहरातल्या घरोघरी लोक फक्त सजावटीसाठी घट ठेवतात.
बाजारातून तयार नारळ, सजावटीचे पानं, कृत्रिम माठ विकत आणतात.
‘डेकोरेशन’साठी रंगीबेरंगी थर्माकोल, प्लास्टिकच्या फुलांचा वापर करतात.
देवीची मूर्ती ही बाजारातून मोठ्या पैशाला येते.

सगळं काही बाजारावर अवलंबून झालंय.

नवरात्राचा उत्सव म्हणजे निसर्गाशी नातं जपण्याचा, साधेपणानं जगण्याचा सण. पण आता तोच उत्सव फक्त पैशाचं आणि दिखाव्याचं साधन झालाय.

धर्मांधतेची आड

घटस्थापना आणि नवरात्राचा सण लोकांमध्ये धार्मिक उर्मीने साजरा होतो, यात शंका नाही. पण काही ठिकाणी ही उर्मी धर्मांधतेत बदलते.

कोणाची मूर्ती मोठी, कोणाचा गड जास्त भव्य, कोणाचा कार्यक्रम जास्त खर्चिक – यावर स्पर्धा.
कुणी कुणाच्या श्रद्धेवर टीका करणे, आपलीच पद्धत खरी सांगणे.

ही धर्मांधता खरी निसर्गाशी असलेली मूळ नाळ विसरायला लावते. देवीची खरी शक्ती म्हणजे पिकं उगवणं, निसर्गातली समतोलता – हे विसरून आपण फक्त दगडाच्या मूर्तीवर भांडतो.

निसर्गाशी नातं पुन्हा जोडायचं कसं?

जर खरंच घटस्थापनेचा अर्थ जगायचा असेल, तर थोडीशी दिशा बदलावी लागेल.

घरी बी पेरा – बाजारातून बनावट सजावट आणण्याऐवजी गव्हाचं, ज्वारीचं, तांदळाचं बी पेरा. नऊ दिवस त्याला पाणी द्या. त्या हिरव्या कोंबातून देवीचं खरं रूप पहा.
प्लास्टिक टाळा – देवीच्या सजावटीत निसर्गपूरक वस्तू वापरा. फुलं, पानं, मातीची भांडी.
सामूहिकता जपा – भव्य स्पर्धा न करता गावामध्ये एकत्र येऊन साधं पण अर्थपूर्ण पूजन करा.
मुलांना समजवा – घटस्थापना म्हणजे फक्त पूजा नाही, तर निसर्गाशी संवाद आहे, हे पुढच्या पिढीला शिकवा.

खरी शिकवण

घटस्थापनेचा संदेश एकच आहे –

“नवा अंकुर म्हणजे नवं जीवन. निसर्गाशिवाय माणूस नाही. म्हणून निसर्गाचा मान ठेवा, त्याचं जतन करा.”

आज आपण पाणी वाया घालवतो, जंगलं तोडतो, जमीन रासायनिक औषधांनी थकवतो. अशा वेळी घटस्थापना ही फक्त एक पूजा न राहता, निसर्गाशी केलेली शपथ असली पाहिजे.

नऊ दिवसांच्या घटासमोर आपण जे दिवा लावतो, तो नुसता तेलाचा दिवा नसून, निसर्गावरील आपली कृतज्ञता आहे.

परंपरेचा खरा गाभा

घटस्थापना धर्मासाठी नाही, तर जीवनासाठी आहे. देवीच्या नावानं निसर्गाचा मान राखणं, बियाण्याचं महत्व समजणं आणि साधेपणानं उत्सव साजरा करणं – हाच या परंपरेचा खरा गाभा आहे.

धर्मांधतेच्या आडून जेव्हा बाजार आपल्याला फसवतो, तेव्हा घटस्थापना आपल्याला आठवण करून देते –

“माणसा, तू निसर्गाचा आहेस. निसर्गाशी नातं जप. तीच खरी देवी आहे.”

मराठीमाती डॉट कॉम संपादक मंडळाचे इतर लेखन वाचा:

अभिप्राय

तुमची टिप्पणी आमच्यासाठी महत्त्वाची आहे!
तुमचा अभिप्राय / टिप्पणी ही आम्ही कसे कार्य करतो? त्यातील सुधारणांसाठी आणि आम्ही सातत्याने उच्च-गुणवत्तेची सेवा प्रदान करतोय की नाही हे समजून घेण्यासाठी आमच्यासाठी महत्वाची आहे.